उहिले नेपालमा सञ्चारका लागि कटुवाल प्रथा उत्तम माध्यम थियो । कटुवालले दिएको सूचनाका आधारमा गाउँले भेला हुने र सोही अनुसार धेरै काम गर्दथे । अहिले सेटेलाइट र इन्टरनेटको प्रयोगका कारण आमसञ्चार क्षेत्रमा पनि निकै परिवर्तन आइसकेको छ । नेपाली परम्परागत रैथाने सञ्चार प्रणाली धेरै गाउँबाट विस्तारै हराउन थालेको छ ।
लोप हुने अवस्थामा रहेको कटुवाल प्रथा भने पोखरा महानगरपालिका १६ अर्मलाकोट गाउँमा अझै छ । यहाँका डिलप्रसाद जैसीले यो काम गरिरहेका छन् । ७६ वर्षका उनको स्वरमा ठिटोको जस्तो दम छ । कटुवाल जैसीको आवाजले अर्मलाकोटका ७० घर परिवारको कान ठाडो ठाडो हुन्छ । उनको आवाज गुन्जिएपछि गाउँलेहरूले गाउँमा के नयाँ काम हुन थाल्यो भनेर कान थापेर सुन्छन् ।
गाउँमा कोही नयाँ पाहुनाको उपस्थित हुँदा होस् या भेला बैठक र सरसफाइको कार्यक्रममा सूचना पुर्याउने काम जैसी नै गर्छन् । उनको कामलाई अर्मलाकोटमा ‘घोक हाल्ने’ भनिन्छ । पछिल्लो समयमा त्यस गाउँको होमस्टेमा पाहुना जाँदा जैसीको दिन गाउँका अधिकांश डाँडाकाँडा दगुर्दैमा बित्छ ।
‘गाउँ अलि धेरै क्षेत्रमा फैलिएकाले एक ठाँउबाट मात्र घोक फिराउँदा नसुनिएला कि भनेर तीन ठाउँमा गएर घोक हाल्छु’, उनी सुनाउँछन्, ‘गाउँमा हुने भेला, सार्वजनिक कार्यक्रम, बैठक, असिना पर्दा, विवाह हुँदा, मानिसको मृत्यु हुँदा घोक हाल्ने हो ।’
यो गाउँ सूचनाको पहुँचबाट भने टाढा छैन । सञ्चारका सबै सुविधा भए पनि चलिआएको परम्परा कायमै रहँदा जैसीलाई भ्याइनभ्याइ भएको हो । गाउँलेले कटुवालको कामका लागि छनोट गरेकाले उनले विगत ५ वर्षदेखि यो काम गरिरहेका छन् । ‘मभन्दा पहिला शेरबहादुर परियारले यो काम गथ्र्यो’, कटुवाल भन्छन्, ‘उसले के बेइमान गरेछ अनि मैले नै गर्न थालेको हुँ । शेरबहादुरभन्दा पहिला पनि मैले नै गर्थें ।’
अर्मलाकोटमा रेडियो, टिभी अनि मोबाइल भए पनि कटुवालले घोक हालेपछि आफूहरूलाई विश्वास लाग्ने स्थानीय देउसरी गुरुङ सुनाउँछिन् । ‘गाउँमा बैठक भयो भने फोन त आउँछ तर कटुवालले सुनाएपछि बल्ल ढुक्क हुन्छु,’ देउसरी भन्छिन् ।
गाउँमा पाहुना आएपछि सबैलाई फोन गरिराख्नुभन्दा कटुवाल घोकाउँदा सजिलो हुने अर्मलाकोट होमस्टेकी अध्यक्ष बबिता गुरुङको भनाइ छ । सूचना र प्रविधिको युगमा धेरै स्रोत, साधन भए पनि परम्परादेखि चल्दै आएको चलनलाई जोगाएर राख्नुपर्ने उनको जोड छ ।
जैसीभन्दा अगाडि शेरबहादुर परियार, सिंहबहादुर परियार, काजीमान नेपाली र कृष्णबहादुर परियारले कटुवालको काम गरेका थिए । ‘गाउँमै कटुवालको काम गर्न पाउँदा उहाँलाई पनि खुसी लागेको छ । नजिकका अरू गाउँमा कटुवाल प्रथा छैन । यो प्रथालाई जोगाएर राख्नुपर्छ भनेर लागेको छु’, जैसी भन्छन्, ‘तर परिश्रमिकमा भने चित्त बुझेको छैन ।’
कटुवाल घोकेबापत जैसीले प्रत्येक घरबाट २ पाथी कोदो बाली उठाउँछन् । सत्तरी घरबाट उठाउँदा करिब ७ मुरी कोदो जम्मा हुन्छ । २ छोराहरू बजार झरे पनि आफू र श्रीमती पालिन यसले नपुग्ने गरेको उनको गुनासो छ ।
जैसी भन्छन्, ‘सात मुरी कोदोले पुग्न त पुग्छ नि तर कोदोमात्र खाएर भएन, तरकारी कताबाट ल्याउने ?’, कटुवाललाई प्रथाको रूपमा नराखेर अब पेसा बनाउनुपर्नेमा उनको जोड छ । वडाबाट केही सहयोग भयो भने यो पेसा पनि जोगिने र आफूलाई पनि जीविकोपार्जनमा सहयोग पुग्ने जैसीको भनाइ छ ।
पोखरा महानगरभित्र रहेको कटुवाल प्रथा जोगाउने पक्षमा गाउँवासी रहे पनि वडा कार्यालयबाट अहिलेसम्म कुनै योजना नबनाइएको पोखरा १६ का अध्यक्ष अमृत शर्मा तिमिल्सिना बताउँछन् । ‘यो एउटा संरक्षण गर्नुपर्ने प्रथा हो, दूरदराजका ठाउँमा टेलिफोनको सबै सुविधा पनि सबैसँग छैन्’, वडाध्यक्ष तिमिल्सिना भन्छन्, ‘हिजोको प्रथा जोगाउने कि परिमार्जन गर्ने भन्ने सवाल उठेको छ ।’